kaynaklar türkçe ya da fransızca olmalı. ingilizcem yok siz okuduysanız kısa bi özetle dinlerim
Suradaki podcast'larda bulabilirsin. Ama bir seyi unutma : bir soruya cevap ararken yeni sorumlar çikar karsina. Bu konular "kanitlanmaz" sadece "tersi kanitlanincaya kadar ciddiye alinan varsayimlar" vardir. Istersen bir ara epistemolojiye de takil. Kolay gelsin.
www.cieletespaceradio.fr
karadelikler var evet. kanıtlandı. sadece nasıl işlediğiyle ilgili kesin bilgi yok. singularity denilen olay hala insanı tırstırıyor.
solucan deliği ise sadece şu anki fizik yasalarına göre oluşması normal olan bir şey. fakat kanıtlanması için bi seyahat şart :)
uzayın boşluk olmadığını, yer çekiminin kütlenin oluşturduğu bir çekim değil uzayın kütleye doğru oluşturduğu bir kuvvet olduğunu biliyoruz. Kara delikleri çevredeki diğer cisimlerin ve çevredeki uzayın bükülmesi ile hesaplayabiliyoruz.
Solucan deligi diye bir sey kanitlanmis degil. Karadelikler de gorulmus degil ama varligi biliniyor.
Karadelik için "Kesin var" dememiz bilimsel olarak mümkün değil, zira varlığını ispat edecek bir keşfin yapılabilmesi mümkün değil mevcut teknoloji ile. Sadece etrafında oluştuğu var sayılan faaliyetler nedeniyle "Evet burada karadelik var" denilebiliyor ama kesin bilgi değil.
Solucan deliği olayına hepimiz inanıyoruz, "İlla ki vardır" diyoruz ama onunla ilgili herhangi bir ispat olmadığı gibi Karadelik olayında olduğu gibi var olabileceğini mümkün kılan herhangi bir fiziki kanıta da ulaşılabilmiş değil. Ama inanıyoruz.
Ekleme:
Solucan deligi icin varolduguna inaniyoruz diyemeyiz. Inan var inanmayan var bilim dunyasinda. Ornegin Stephen hawking gibi bir adam solucan deligi diye bir seyin kesinlikle olmadigini savunuyor. Zaten hicbir bulgu yok solucan deligi ile ilgili. Karadeliklerin varliginin etkileri gorulebildigi icin karadelik var denilebiliyor, ama solucan deligi icin ayni sey gecerli degil. Hicbir kanit ve solucan deliginin etkiledigi hicbir sey gozlemlenebilmis degil.
şu muhabbetleri iyi bilen birine sorsam da anlatsa ne güzel olur he. interstellar'ı bile sorarım.
Uyarı fizikçi değilim. Bu konuda eğitimim yok:
Kara delik işi einstein'ın genel görelilik kuramından yola çıkılmış bir kavram. 1915'te einstein, daha sonra einstein alan denklemleri diye adlandırılan bir takım diferansiyel denklemler yayınlamıştı. bu denklemlerin çözümleri için bir çok bilim adamları kafa patlattı. tek aşikar olmayan çözümü ise schwarzshild çözümü. Simetri gibi bazı sadeleştirmeler ile kesin çözümleri yapıldı. Bu sadeleştirmeler sayesinde bu kesin çözümler de dönen kara delikler, genişleyen evren gibi kavramların açıklanması için kullanıldı.
yanlış bilmiyorsam matematiksel olarak bir nötron yıldızın bir kara deliğe dönüşebileceğini gösteren kişi de Oppenheimer'dı. bu konuda emin değilim.
hawking ve penrose kara delik termodinamiğini formüle eden ilk kişler. Aynı zamanda kara delik oluşumunun jenerik bir olay olduğunu gösteren kişiler.
Solucan deliği lafını ben ilk ERP (Einstein-Rosen-Podolsky) köprüsü ile görmüştüm. Einstein'ın yaptığı çalışmaların einstein'ın bile farkedemediği matematiksel sonuçlarındna biri bu ERP köprüsüydü. SOnra bunun biraz bilim kurgu ile harmanlanıp solucan deliği haline getirildiğini sanıyorum.
idefix'te popüler bilim kitapları kısmında bu konularda düzünelerce kitap var. Hawking kitaplarından girip brian greene'lerden çıkabilirsiniz. Hepsinin çevirileri var.