Şu işi iyice bir anlamak istiyorum, paradan 6 sıfır nasıl, hangi şartlarda atıldı? Öncesinde nasıl bir hazırlık yapıldı, nasıl uygulamaya geçti, devamında ne oldu? Yani ekonomi bakanı çıkıp "Paradan 6 sıfır atıyorum" diyebiliyor mu? Eğer diyorsa şimdi de biri çıkıp "paradan bir sıfır daha atıyorum, dolar artık 0,67TL diyemiyor mu?
Gerçekten hiç bilmiyorum ve aydınlanmak istiyorum, kaynak paylaşmak veya burada anlatmak isteyen varsa dinlerim.
1 dolar = 1 tl noktasından yola çıktıktan sonra uzun yıllar boyunca yüksek enflasyon olduğunu düşün, sürekli ekmek domates fiyatı artıyor ve buna bağlı insanlar açlıktan ölmeyeceğine göre maaşlar da arttırılıyor. Yıllar yıllar sonra o artış öyle bir noktaya geliyor ki insanların maaşı binli miktarlardan milyarlı miktarlara geliyor. Aslında dolara karşı bir şey yapmayıp, haydi beyler sıfırları maaşlardan ve ekmek fiyatlarından atıp her şeyi 1.000'e veya 1.000.000'a bölüyoruz diyorsun. Yoksa dolara veya euro'ya bir müdahalen olmuyor. Şimdi de yapabilirsin, at tl den iki sıfır dolar olsun 0,067 tl ama bu bişeyi değiştirmez senin asgari ücretin de 16,03 tl olacak.
Süreç ise eski ve yeni iki paranın da birkaç sene aynı anda dolaşımda olması şeklinde aşılıyor. Para bankaya yatıp da oradan akşam merkez bankasına geçtiğinde bir daha piyasa dönmemesi için imha ediliyor ve bu toplama hızında zamanla piyasaya yeni para sürülüyor.
Paradan sıfır atmak değerini değiştirmiyor. Neticede önemli olan o paranın alım gücü.
2002-2005 arası dönemde yapıldı geçiş diye hatırlıyorum. 2009da da eski para tamamen tedavülden kalkmıştı.
paradan sifir atilmasi demek maasindan da sifir atilmasi demek. hem maasindan, hem markette satilan sutten, hem de dolardan ayni oranda sifir atilacagi icin hicbirsey degismeyecek, sadece paranin daha guzel ve az sifirli gorunmesini saglayacaktir.
ornegin marketteki sutun fiyati 5 lira, dolar 5 lira, maasin ise 5000 lira olsun. maasin ile marketten 1000 birim sut, 1000 dolar alirsin. paradan bir tane sifir atarsak sutun fiyati 0.5 lira olur, dolar ise 0.5 lira olur maasin ise 500 lira olur. yine ayni maasinla 1000 birim sut, 1000 dolar alabilirsin. degisen hicbir sey yok.
hatta ve hatta psikolojik etki nedeniyle sutun fiyatini 1 liraya yuvarlayan cikacaktir, bu durumda maasinla daha az sut alabilirsin, 1000 birim sut alirken 500 birim alabilirsin artik.
yani paradan 6 tane sifir atilinca insanlar 1.000.000 kez zenginlesmedi, alim gucu degismedi, hatta onceden 250.000 tl lik para birimi var iken ayni guce sehip 25 kuruslar yok oldu, cunku herkes 25 kurusluk birimi 50 kurusa yuvarladi.
paradan yeniden sifir atilmasi icin parada yeterince sifir olmasi gerekir ve sabit enflasyona sahip olmak gerekir.
onemli olan paranin alim gucudur, ornegin sen turkiyede maasin ile kac birim sut, ekmek, et alabiliyorsun hesaplayip daha sonra eger sen bir X ulkesinde yasasan o ulkede alacagin maas ile o ulkede kac birim sut, ekmek, et alabiliyorsun hesaplayabilirsin. boylece hangisinde paranin alim gucu var karsilastirabilirsin. Yada bir araba icin kac ay maasini yemeden icmeden taksit icin odedigini karsilastirabilirsin.
İyi güzel bir yönüyle anlatıldı da paradan atılan altı sıfır bir şey değiştirmediyse bu sıfırlar neden atıldı?
Tamamen psikoloji ve imaj çalışması. Yabancılar milyoner olmak istiyorsanız Türkiye’ye gidin diyorlardı kendi vatandaşlarına.
atilmasinin en onemli nedeni paradaki sifir fazlaliginin rahatsizlik vermesiydi. ornegin bir kisinin aldigi maasi banka hesap cuzdaninda, ceklerde, internet bankaciliginda, yazili formlarda 5000000000 ya da 5.000.000.000 seklinde yaziliyordu. sifir atinca 5000 ya da 5.000 seklinde yazilmaya baslandi. kutulara sigmayan yazilardan, sifirlari okuma zorlugundan kaynakli hatalardan kurtulmus olduk. O zamanlarda yazilan ceklerde sifirlari okumak zor diye yasli veya gorme zorlugu olan insanlar cok kandiriliyordu. ya da bir yere maasinizi yazarken kucuk bir kutuya o sifirlari nasil sigdircaz diye dusunmeniz gerekiyordu. ornegin urun fiyatlari vergi iade formlarina veya hesap makinalarina sigmiyordu. sifir atinca bu zorluklar cozulmus oldu, ama ikisi de ayni paraydi, hatta uzun yillar insanlar massini soylerken "bes milyar" aliyorum dedi aslinda aldigi "bes bin" iken. cunku ikisi de ayni sey, ikisi ile ayni miktarda ekmek aliyorsun sonucta.
Ben de şunu merak ediyorum. Neden zamaninda uc sıfır atılmadı da, alti sıfırlik seviyeye kadar beklendi?
paradan zamaninda 3 sifir atilmamasinin nedeni yuksek enflasyonun devam ediyor olusuydu. paradan sifir atmak maliyetli bir sey cunku piyasadaki tum para toplanip, yeni banknot basip piyasaya az sifirli versiyonunu surmek gerekli. halkin egitilmesi, tum bilgisayar yazilimlarinin, dokumanlarin, formlarin degismesi gerekir. eger 3 sifir atilmis olsa ve yuksek enflasyonla beraber bi 10 yil sonra yine 3 sifir atilmasi gerekir. eger enflasyon olmasaydi bir 3 sifir atariz birdaha da lazim olmaz denilirdi ve atilirdi. ama enflasyon var iken adamlar bakti bir suru maliyet ile bir 3 sifir atariz ama birkac yil sonra yine atmamiz lazim olur denildi. o nedenle ilk hedef olarak enflasyonun dusurulmesi amaclandi. paradan 6 tane sifir atildiginda ise enflasyon makul seviyelere yaklasmisti.
Devlet paradan sıfır atmadan önce pazarlar ve marketler atmıştı zaten.
Yani muz 5 milyon (5.000.000) liraya satılırken pazarcı etikete sadece 5 yazıyordu, marketlerde bakkallarda da bunun gibi bir sürü örnek vardı.
Maliyetli, zor ve karışık bir işti ve hükümet altından kalkabildi. Olay sadece hesap ve yazım kolaylığı yani, başka bir artısı yok.
Benim anladığım sey şu: paradan alti sıfır atmakla iyi birşey yapmışlardı. Ama enflasyon cok sıkı kontrol edilmeliydi. Su anki yüksek enflasyonda alti sifir atmis olmak daha kötü oldu. Cunku rakamlar küçük olunca artışlar cok kolay ve hizli oluyor. Ornegin eski parada 6,5 milyon olabilecekken yeni parada hemen 7 yi yapıştırıyorlar.